Z pewnością kojarzycie ratusz na Rynku, który utracono bezpowrotnie po II wojnie światowej… Czy wiecie jednak, że już w latach 20. XX w. większość wydziałów mieściła się przy Katowickiej 18? A co znajdowało się przy Parkowej 2, gdzie współcześnie załatwiamy sprawy urzędowe? O tym opowiem jutro.
Dziś zatem przedstawiam moje badania nad zarządzaniem miastem w okresie przedwojennym. Dane pochodzą z dwóch ksiąg adresowych: z 1927 r. i 1937 r. Może ktoś znajdzie w tych wylistowaniach swoich przodków
Mówiąc dziś o biurokracji, nie zdajemy sobie sprawy, że ponad sto lat wyglądało to podobnie. Jak będziecie mogli przeczytać, prócz budynku przy ul. Katowickiej 18 (koniecznie przy okazji spaceru przyjrzyjcie się herbowi na elewacji), były także inne: przy Rostka, Witczaka, Chrobrego, Webera.
Warto jeszcze wspomnieć, że praca radnych wyglądała inaczej. Zobaczcie jak duża spoczywała na nich odpowiedzialność.
Dodam jeszcze, że w 1937 r. ratuszem oficjalnie nazywano właśnie budynek przy ul. Katowickiej 18. W dziesięcioleciu pomiędzy 1927 r. a 1937 r. zmieniono część nazw ulic, w tym Dyngos str. przemianowano na Kattowitzer str. No cóż, władza pewnie nie chciała rezydować przy ulicy nazwanej od tak znanego rzezimieszka. Mogło się źle kojarzyć.
Rok 1927
Nadburmistrz: dr Knakrick.
Burmistrz: Leeber.
Przewodniczący rady miejskiej: Stütz.
Radni miejscy: dr Kaſperkowitz, Kudera, dr Grelich.
Nadburmistrz: dr Knakrick. Biuro: Handelshof (ul. Katowicka 18), I piętro, pokój 27/28
Wydział Ia (centrala). Sprawy personalne, dyscyplinarne. Prezes: Deſchka. Handelshof, I piętro, pokój 31.
Wydział Ic. Sprawy szkół wyższych i niższych, sprawy nadzorcze. Naczelnik: Jaſchok II. Biuro: Handelshof, I piętro, pokój 31.
Wydział VIII. Urząd stanu cywilnego. Naczelnik: Kaluza. Biuro: Rathaus (ratusz), I piętro, pokój 14.
Przedstawicielstwo. Naczelnik Hanuſſek, asystent do spraw funkcjonowania policji. Biuro: Handelshof, II piętro, pokój 30.
Biuro prasowe, transport, sprawy gospodarcze. Dyrektor: kupiec dyplomowany Matzel. Biuro: Handelshof, II piętro, pokój 58.
Burmistrz: Leeber. Biuro: Handelshof, I piętro, pokój 25.
Wydział I: sprawy majątkowe, budowa dróg, prowadzenie ścieżek, zarządzenie placem składowym (Lagerplatz), strefy wolnocłowe, kolej miejska, kolej wąskotorowa, sprawy wynagrodzeń. Naczelnik: Lapczinſky. Biuro: Handelshof, I piętro, pokój 18.
Wydział IV: zarządzanie policją miejską, policja budowlana, policja handlowa, policja dochodzeniowa, legitymacje zawodowe, karty łowieckie, sprawy kominiarskie, miary i wagi, kary szkolne. Naczelnik: Hoheifel I. Biuro: Handelshof, IV piętro, pokój 84.
Policja miejska i policja dochodzeniowa. Zwierzchnik: Pierſchkalſky. Biuro: Gojſtr. 17 (Rostka), parter.
Komitet miejski. Referent: Hoheiſel I. Biuro: Handelhof, IV piętro, pokój 84.
Nadzór nad miejskimi przedsiębiorstwami. Naczelnik: dr Winterer. Biuro: Klukowitzerſtr. (ul. Korfantego), tel. 83.
Miejska komisja budowlana. Biuro: Handelshof, III piętro, pokój 69.
Wydział Ib: urząd budownictwa, prace podziemne i wysokościowe. Naczelnik: Jaſchok I, Biuro: Handelshof, III piętro, pokój 67.
Geodezja. Naczelnik: Martin. Biuro: Handelshof, III piętro, pokój 72.
Straż pożarna. Inspektor do spraw pożarów:Dobslaw, tel. 595.
Cegielnia miejska. Naczelnik: Faulhaber. Biuro: Handelshof, III piętro, pokój 68.
Zakład gospodarki komunalnej. Naczelnik: Hoheiſel I. Biuro: Handelshof, IV piętro, pokój 84.
Rada miejska: Dr Kaſperkowitz, kierownik wydziału finansowego miasta. Biuro Handelshof, II piętro, pokój 56.
Wydział II: sprawy miejskie i komunalne. Naczelnik: Helinż. Biuro: Handelshof, II piętro, pokój 52.
Biuro rachunkowe. Naczelnik: Barilla. Biuro: Handelshof, II piętro, pokój 41.
Miejska kasa główna. Naczelnik: Blachnitzky. Biuro: Reichsbankgebäude, Dyngosſtr. (ul. Katowicka).
Kasa podatkowa. Naczelnik: Gründel. Biuro: Rathaus, parter, pokój 8.
Miejska kasa oszczędnościowa i kasa bezgotówkowa. Naczelnik: Fuchs. Biuro: Rathaus, I piętro.
Filia miejskiej kasy oszczędnościowej i kasy bezgotówkowej. Naczelnik: Fuchs. Biuro: Scharleyerſtr. 36 (ul. Witczaka).
Łaźnia miejska i basen. Naczelnik: Kuhna, tel. 209.
Rada miejska: Kudera. Biuro: Handelshof, II piętro, pokój 46.
Urząd opieki społecznej Wydział III: sprawy opieki, zdrowia. Naczelnik: Frühauf. Biuro: Gräupnerſtr. 17 (ul. Chrobrego).
Wydział IIIa: sprawy socjonalne i zasiłki dla emerytów. Naczelnik: Neumann. Biuro: Gojſtr. 16 (ul. Rostka), I piętro.
Wydział VI: zasiłki dla kombatantów i rodzin kombatantów. Naczelnik: Kynaſt. Biuro: Gojſtr. 16, II piętro.
Wydział X: sprawy nieletnich. Naczelnik: Wyſciſk. Biuro: Gräupnerſtr.17, baraki.
Rzeźnia. Naczelnik: Dr Heiduk. Biuro: Schlachthof (rzeźnia), tel. 209.
Rada miejska: Dr Grelich. Biuro: Handelshof, parter, pokój 8.
Wydział Id: administracja nieruchomości. Naczelnik: Wienczierz. Biuro: Handelshoh, parter, pokój 7.
Wydział VII: wybory. Naczelnik: Juraſchek. Biuro: Gojſtr.16, I piętro.
Wydział IX: sprawy ubezpieczeń, ubezpieczenia zdrowotne, dla inwalidów, ubezpieczenia od następstw nieszczęśliwych wypadków, ubezpieczenie społeczne pracowników, ochrona lokatorów, ubezpieczenia mienia. Naczelnik: Horn. Biuro: Gojſtr. 15, II piętro, pokój 10.
Urząd mieszkaniowy. Naczelnik: Sock. Biuro: Gojſtr. 15, II piętro, pokój 10.
Urząd do spraw czynszów: Naczelnik: Dr Przykling, referent: Horn. Biuro: Gojſtr. 15, II piętro, pokój 10.
Dr Bahr, naczelnik działu prawnego, prowadzenia działalności gospodarczej, praw kupców. Referent: Horn. Biuro: Gojſtr. 15, II piętro, pokój 10.
Rok 1937
I. Nadburmistrz: W. Schmieding.
II. Zastępcy:
a) pełnoetatowi:
burmistrz: dr Kraemer,
przewodniczący rady miejskiej: Stütz,
radni miejscy: von Hagens, N.N.
b) honorowi:
Herbert Beck, sztygar, Hindenburgſtr. 40 (ul. Wrocławska),
Alfred Börner, nadsztygar, Hakubaſtr. 4 (ul. Kraszewskiego),
Fritz Melcher, aptekarz, Kaiſer-Franz-Joſeph-Platz 6 (pl. Kościuszki),
dr Paul Palaſchinſki, kupiec, Fichteſtr. 2 (ul. Ligęzy),
Walter Ruſſek, tokarz, Laurahütter Landſtr. (ul. Siemianowicka).
III. Radni:
Friedrich Draub, mistrz budowlany, Gräupnerſtr. 10a (ul. Chrobrego),
Günther Falkenhahn, (nad)dyrektor kopalni, Goetheſtr. 8 (ul. Didura),
Paul Faulhaber, ślusarz, Ludendorfſtr. 7 (ul. Niedźwiadka-Okulickiego),
Waldemar Haacke, bankier, Bismarckſtr. 5 (ul. Piłsudskiego),
Joachim Hanke, księgowy, Kleinfeldſtr. 14 (ul. Wallisa),
Fritz Heinrich, kupiec, Oſtlandſtr. 34b (ul. Strzelców Bytomskich),
Adolf Kleinert, kupiec, Kaiſerſtr. 14 (ul. Piastów Bytomskich),
Hans Kleinert, sztygar, Königshütter Landſtr. 17b (ul. Chorzowska),
Joſef Kloſe, mistrz szewski, Bismarckſtr. 53 (ul. Piłsudskiego),
Wilhelm König, kupiec, Hindenburgſtr. 16g (ul. Wrocławska),
Max Kontny, obliczeniowiec, Zollſtr. 5 (ul. Celna),
Alois Kulik, kupiec, Reitzenſteinſtr. 22 (ul. Szafranka),
Theo Langer, nadinspektor telegraficzny, Donnersmarckſtr. 12 (ul. Orląt Lwowskich),
dr Bernhard Nawrath, praktyka lekarska, Ring 22 (Rynek),
Joſef Niegel, zastępca, Günter-Wolfſtr. 6 (ul. Zygmunta Starego),
Willi Pfeiffer, kupiec, Gerichtſtr. 2 (ul. Sądowa),
Otto Pohle, kierownik, Guſtav-Freytagſtr. 24 (ul. Oświęcimska),
Karl Rademacher, dyrektor, Redenſtr. 23 (ul. Prusa),
Karl Rudolph, mistrz rzemieślniczy, zegarmistrz, Neueſtr. 12 (ul. Sokoła),
Alfred Schindler, nadinspektor kolejowy, Gartenſtr. 1a (ul. Powstańców Warszawskich),
Anſelm Wanderka, niemiecki przewodniczący wyborów, Kalideſtr. 9 (ul. Axentowicza),
dr Herbert Werner, dyrektor generalny, Hindenburgſtr. 16a (ul. Wrocławska),
Arthur Zipfer, robotnik, Elſterbergſtr. 33 (ul. Alojzjanów).
IV. Ciało doradcze – szkoły podstawowe:
– nauczyciele – dyrektor Eduard Groeger (Reichspräſidentplatz 1 – pl. Akademicki), nauczyciel Franz Mitſchein (Stephanſtr. 10 – ul. Fałata), dyrektor Erich Motzka (Reichspräſidentplatz 1 – pl. Akademicki),
– radni – Fritz Heinrich (kupiec, Oſtlandſtr. 34b – ul. Strzelców Bytomskich), dr Bernhard Nawrath (praktyka lekarska, Ring 22 – Rynek), Karl Rademacher (dyrektor, Redenſtr. 23 – ul. Prusa),
– mieszkańcy – Kurt Füller (budowlaniec, Oſtlandſtr. 50d – ul. Strzelców Bytomskich), Willy Wimmer (kupiec, Wilhelmplatz 7 – pl. Słowiański), Paul Landsmann (mistrz piekarski, Bismarckſtr. 74 – ul. Piłsudskiego), Hanns Nieſen (nauczyciel rzemiosła, Solgerſtr. 12 – ul. Nawrota).
V. Ciało doradcze – szkoły zawodowe:
– radni – Karl Rudolph (mistrz rzemieślniczy, zegarmistrz, Neueſtr. 12 – ul. Sokoła), Karl Rademacher (dyrektor, Redenſtr. 23 – ul. Prusa),
– mieszkańcy – Joſef Kindler (kupiec, Reichspräſidentplatz 3 – pl. Akademicki), Fritz Stoſch (kupiec, Lindenſtr.- ul. Woźniaka), Wilhelm Kluſt (mistrz piekarski, Redenſtr. 28 – ul. Prusa), Emil Nicklaſch (mistrz fryzjerski, Urbanekſtr. – ul. Rodziewiczówny), (pani) Margarethe Barczyk (Gymnaſialſtr. 20 – ul. Moniuszki), Karl Grzeſchniok (sztygar, Bergſtr. 1 – ul. Miarki), Lothar Schwindt (inżynier, Kalideſtr. 7 – ul. Axentowicza), Hanns Nieſen (nauczyciel rzemiosła, Solgerſtr. 12 – ul. Nawrota), Paul Niedhoff (dyrektor, nauczyciel w szkole zawodowej), Richard Sagan (dyrektor, (nad)nauczyciel handlu w szkole zawodowej, Hermann Müller ((nad)nauczyciel rzemiosła w szkole zawodowej), (pani) Käthe Schmidt (nadnauczycielka w szkole zawodowej).
VI. Ciało doradcze magistratu:
a) sprawy finansowe:
– radni – Waldemar Haacke (bankier, Bismarckſtr. 5 – ul. Piłsudskiego), Otto Pohle (kierownik, Guſtav-Freytagſtr. 24 – ul. Oświęcimska), dr Herbert Werner (dyrektor generalny, Hindenburgſtr. 16a – ul. Wrocławska),
– mieszkańcy – Alfons Pollatzek (kupiec, Kaiſer-Franz-Joſeph-Platz 5 – pl. Kościuszki), Erwin Walter (księgowy, Urbanekſtr. 4 – ul. Rodziewiczówny),
b) sprawy budownictwa i gruntowe:
– radni – Friedrich Draub (mistrz budowlany, Gräupnerſtr. 10a – ul. Chrobrego), Willi Pfeiffer (kupiec, Gerichtſtr. 2 – ul. Sądowa), Alfred Schindler (nadinspektor kolejowy, Gartenſtr. 1a – ul. Powstańców Warszawskich),
– mieszkańcy – Robert Prenzel (inżynier, Bahnhofſtr. 6 – ul. Dworcowa),
c) sprawy ekonomii, komunikacji, zaopatrzenia, wodociągów:
– radni – Paul Faulhaber (ślusarz, Ludendorfſtr. 7 – ul. Niedźwiadka-Okulickiego), Hans Kleinert (sztygar, Königshütter Landſtr. 17b – ul. Chorzowska), Theo Langer (nadinspektor telegraficzny, Donnersmarckſtr. 12 – ul. Orląt Lwowskich),
– mieszkańcy – Erich Moor (nadzorca kopalniany, Friedrichſtr. 36 – ul. Mickiewicza), dr Max Popierſch (praktyka lekarska, Ring 12 – Rynek),
d) sprawy rzeźni i inne:
– radni – Karl Rudolph (mistrz rzemieślniczy, zegarmistrz, Neueſtr. 12 – ul. Sokoła), Anſelm Wanderka (niemiecki przewodniczący wyborów, Kalideſtr. 9 – ul. Axentowicza),
– mieszkańcy – Emil Haaſe ((nad)mistrz rzeźniczy, Oſtlandſtr. 23 – ul. Piłsudskiego 23), Georg Mojler (mistrz rzeźniczy, Bahnhofſtr. 1 – ul. Dworcowa), Adolf Spyra (miejscowy nadzorca budowlany, Roßbergerſtr. 15 – Ul. Witczaka od nr 1 do nr 7).
Sprawy młodzieży:
– przewodniczący – radny von Hagens,
– członkowie – dr Kronenberg (zastępca), proboszcz Hrabowſki (kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny), pastor Heidenreich (kościół ewangelicki), dyrektor Rademacher (Nationalsozialistischer Lehrerbund, Redenſtr. 13 – Prusa), (panna) von Wimmer (Nationalsozialistischer Lehrerbund, Lindenſtr. 30 – ul. Woźniaka), (pani) Thiell (Caritas, Bismarckſtr. – ul. Piłsudskiego), (panna) Hawellet (Caritas, parafia kościoła św. Barbary), siostra Käthe (misja wewnętrzna), Franz Kahler (Nationalsozialistische Volkswohlfahrt), (panna) Ogorek (Nationalsozialistische Volkswohlfahrt), (panna) Kliche (sekretarka wydziału kryminalnego policji), Georg Wiczik (Bobrek-Karb I, Schillerſtr. 18 – ul. Bluszczowa), (panna) Vohdin (Bund Deutscher Mädel).
Rada nadzorcza do spraw dostępnych mieszkań:
– przewodniczący – nadburmistrz Walther Schmieding (Bergſtr. 3 – ul. Miarki),
– członkowie – Albert Stütz (miejski radca budowlany, Körnerſtr. 3 – ul. Skłodowskiej-Curie), Alfred Schindler (nadinspektor kolejowy, Gartenſtr. 1a – ul. Powstańców Warszawskich), Walter Ruſſek (tokarz, Laurahütter Landſtr.), Willi Pfeiffer (kupiec, Gerichtſtr. 3 – ul. Sądowa), Walter Piwowarczyk (górnik, Siedlungſtr. 2 – ul. Jaronia), Herbert Beck (sztygar, Hindenburgſtr. 40 – ul. Wrocławska), Alfred Börner (nadsztygar, Hakubaſtr. 4 – ul. Kraszewskiego), Karl Rudolph (zegarmistrz, Neueſtr. 12 – ul. Sokoła), Paul Pinniſch (woźny w kasie oszczędności, Paul-Kellerſtr. 2 – ul. Konopnickiej).
Rada nadzorcza górnośląskiego teatru miejskiego:
– przewodniczący – nadburmistrz Schmieding,
– członkowie – W. R. König (radny, kupiec, Hindenburgſtr. 16g – ul. Wrocławska), Anſelm Wanderka (przewodniczący do spraw wyborów powiatowych, Kalideſtr. – ul. Axentowicza), dr Palaſchinſki (radny), dr Badenhoop (nadburmistrz w Gliwicach, zastępca burmistrza w Gliwicach), Abrahamczik (nadburmistrz w Zabrzu, zastępca w radzie miejskiej w Zabrzu), Mermer ((nad)prezydent w Verwaltung des Oberſchleſiſchen Provinzialverbandes in Oppeln), Helmut Riedel (Kulturgemeinde, Wrocław V Gartenſtr. 49).
Rada nadzorcza związku gazownictwa Bytom-Zabrze:
– przewodniczący – obecnie nadburmistrz Schmieding z Bytomia,
– członkowie – obecnie nadburmistrzowie Zabrza i Gliwic,
– dyrektor zarządzający – radny dr inż. Winterer.
Podział władzy:
I. nadburmistrz Schmieding.
A. Administracja ogólna: biuro ogólne, biuro wyborcze, dział organizacyjny, sprawy personalne, dział płac i wynagrodzeń, dział dochodzeniowy, sprawy urzędowe (Stadthaus, Kattowitzerſtr.18 – ul. Katowicka), rachuba, urząd stanu cywilnego (Altes Stadthaus, Langeſtr. 39 – ul. Józefczaka), informacja, stosunki i propaganda (Stadthaus, Kattowitzerſtr. 18 – ul. Katowicka).
B. Miejska kasa oszczędnościowa:
– urząd statystyczny, urząd stanu cywilnego, komunikacja, informacja i propaganda – dyrektor zarządu miejskiego Michalke,
– rachuba – dyrektor, skarbnik miejski Barilla.
II. Burmistrz, kierownik wydziały finansowego miasta – dr Kraemer:
A. Administracja ogólna: ubezpieczenia, dział prawny, miejskie sprawy sądownictwa (Altes Stadthaus, Langeſtr. 39).
B. Dział finansowy: administracja finansowa wspólnoty miejskiej (Stadthaus, Kattowitzerſtr. 18 – ul. Katowicka), dział podatkowy, kasa główna, dział konfiskat, główny księgowy (Rathaus, Ring 1 – Rynek). Kierownik działu ubezpieczeń – dr Koenig, kierownicy działu prawnego – dr Koenig i dr Thamm, kierownik sądu administracyjnego – dr Palaſchinski.
III. Architekt miejski – Stütz:
architektura i grunty: urząd do spraw gospodarki nieruchomościami, budownictwo (zarządzanie, budownictwo naziemne, ulice, brukowanie, kolej miejska, nawadnianie, urząd kontroli, urząd planowania), pomiary, policja budowlana (Stadthaus, Kattowitzerſtr. 18 – ul. Katowicka), dział ogrodów (Stadtpark 3).
– Kierownik działu nawadniania i działu kontroli – inż. Pöninger.
– Kierownik działu planowania i policji budowlanej – Salzbrunn.
– Kierownik biura geodezji – Hech.
– Kierownik ogrodnictwa – Beck.
– Kierownik ochrony przeciwlotniczej – Ruſſek.
IV. Radny von Hagens:
A. Opieka społeczna (organizacje pomocy, bezdomni, uchodźcy, rozdawanie żywności, pożyczka dla małżeństw, pomoc dla dzieci, odroczenie opłat podatkowych za nieruchomości, sprawy procesowe, rachuba, okienko kasowe, sprawy opieki, służba zagraniczna, kancelaria główna (Iſerbachſtr. 12-16 – ul. Rostka)), urząd opieki społecznej (renty socjalne, bezrobotni, ubodzy, więźniowie, ofiary wojny, poszkodowani, wsparcie dla rodzin, pośrednictwo pracy (Iſerbachſtr. 12/13 – ul. Rostka), urząd do spraw młodzieży i domy dziecka (Iſerbachſtr. 12 – ul. Rostka), profilaktyka zdrowotna (Poſtſtr. 99 – ul. Piekarska), sprawy szpitali (Breiteſtr. 9 – ul. Żeromskiego).
B. Zarządzanie policją (policja do spraw bezdomnych, służby pomocy do spraw zdrowia – dr Fox, służby współpracujące ze szpitalami – Börner, dr Fox.
V. Radny dr Palaſchinſki:
A. Zarządzanie kulturą – szkoły i edukacja (instytucja edukacyjna, wykształcenie podstawowe, stowarzyszenie pomocy dzieci i młodzieży, wychowanie fizyczne, archiwum miejskie, biblioteka, muzeum, teatr miejski).
B. Zarządzanie policją (miejski posterunek policji – Stadthaus, Kattowitzerſtr. 18 – ul. Katowicka), policja operacyjna (Rathaus, Ring 1 – Rynek), policja do spraw szkół podstawowych i średnich – Neumann, wychowanie fizyczne – radny Melcher, muzeum – dr Pfützenreiter.
VI. Dyrektor miejskiej spółdzielni – Röhle:
gospodarowanie (wodą, gazem, zasilanie), rzeźnia, oczyszczanie miasta, straż pożarna, policja dochodzeniowa do spraw pożarów, elektrownia, kolej miejska, pływalnia miejska, zaopatrzenie.
Dyrektor rzeźni i handlu mięsem – dr Haiduk.
Usługodawcy urzędów miejskich:
1. Administracja ogólna – dyrektor Michalke, rachunkowość – skarbnik miejski Barilla, urząd stanu cywilnego – nadinspektor Wiencziers, informacja i propaganda – inspektor Malcher, ubezpieczenia – nadinspektor Borgiel, wydział prawny – Pudlorz.
2. Zarządzanie finansami – administracja finansowa wspólnoty miejskiej – pracownik urzędu Lufar, urząd skarbowy – pracownik urzędu Gründel, główna kasa oszczędnościowa – nadinspektor Miemczyk, główny księgowy miejski – nadinspektor Rupprich.
3. Opieka społeczna – dyrektor finansowy – Gaida, opieka społeczna – inspektor Kywaſt, sprawy młodzieży – nadinspektor Werner, urząd do spraw zdrowia – inspektor Streit, sprawy szpitalne – inspektor Zowierucha.
4. Budownictwo i geodezja – urząd gospodarki nieruchomościami – nadinspektor Bender, urząd do spraw budownictwa – nadinspektor Bregulla, biuro geodezji – główny geodeta Hecht, policja budowlana – nadinspektor Hoheiſel, ogrodnictwo – inspektor Zeblin.
5. Zarządzanie kulturą (szkoły i edukacja) – instytucje edukacyjne i urzędy dla wykształcenia podstawowego, stowarzyszenie wspomagające dzieci i młodzież – nadinspektor Jaſchok, biblioteka miejska – nieobsadzone stanowisko, muzeum – dyrektor dr Pfützenreiter.
6. Zarządzanie policją – policja miejska – nadinspektor Hoheiſel, areszt śledczy – Muguletz.
7. Wydział ekonomiczny – ekonomia – inż. Hollain, rzeźnia – nadinspektor – Hoheiſel, oczyszczanie miasta – Strzoda, straż pożarna i policja dochodzeniowa do spraw pożarów – Hirſemann, elektrownia – Sperlich, kolej miejska – dyrektor Gericke, łaźnia miejska – dyplomowany inż. Rosmus, zapotrzebowanie – inspektor – Hauke.
Oprac. dr Helena Jadwiszczok-Molencka
Komentarze